معرفی باغلاما و راهنمای جامع خرید

از موسیقی محلی تا موسیقی بین المللی

در ترکیه معاصر ساز باغلاما عضو خانواده ای بزرگ متشکل از انواع تنبور است. این ساز نقش اصلی در اکثر گروه‌های موسیقی محلی و ارکسترها و موسیقی پاپ ترکیه دارد. همچنین باغلاما در عربستان نیز طرفداران زیادی را دارد. باغلاما از ارزش‌های بالایی در ترکیه برخوردار است به طوری که از این ساز برای آموزش موسیقی محلی و اصیل ترکیه‌ای استفاده می‌شود و به گونه ای معرف موسیقی سنتی این کشور است. در اینجا به صورت کامل باغلاما را معرفی می‌کنیم و تمام نکات لازم که در هنگام خرید باید به آن‌ها توجه داشته باشید را برای شما بیان می‌کنیم.

شهرت این ساز فقط به ترکیه و عربستان محدود نمی‌شود و در کشورهای همسایه یا حتی کشورهای غربی علاقه مندان متعددی پیدا کرده است. دلیل این پیشرفت و شهرت به وضوح مشخص است، زیرا نوازندگان ماهر که اساتید این ساز هستند موفق به توسعه باغلاما در موسیقی و فرهنگ دیگر کشورها شده اند.

مشاهده و بررسی محصولات برای خرید باغلاما

اگر بخواهیم به تعدادی از این هنرمندان اشاره کنیم، می‌توانیم از Arif Sağ ،Musa Eroğlu و Erdal Erzincan نام ببریم که با اجرای کنسرت‌های ملی و بین المللی باغلاما را به شکل ساز تکنوازی معرفی کرده اند.

تاریخچه و سیر تکامل ساز باغلاما

اگر ریشه باغلاما و سازهای زهی مضرابی مشابه را مورد بررسی قرار دهیم به جد آن‌ها، یعنی تنبور خواهیم رسید. تنبور در منابع ادبی و نقش و نگارهای دوره ساسانیان ( حدود ۲۲۴-۶۵۱ م ) نیز وجود داشته است. راه یافتن این ساز به جاده ابریشم و پخش شدن در مناطق مختلف آن ناحیه، موجب پدیدار شدن شکل‌های جدیدی از تنبور شد. به طوری که نمونه‌های مشابهی از تنبور با پرده بندی، تعداد سیم یا شکل بدنه متفاوت ساخته می‌شد. بعدها این سازها با نام‌های باغلاما، دوتار، سه تار و دمبوره شناخته شدند.

 

احتمال داده می‌شود تنبور در قرن یازدهم یا حتی قبل‌تر از آن توسط سلجوقیان وارد آناتولی شده است. به مرور این ساز در موسیقی آن نواحی رایج شد و با پیشرفت فرهنگ و موسیقی اصیل آنجا، در شکل‌های مختلفی ساخته شد. عبدالقادر مراغه ‌ای، شاعر، موسیقیدان، نوازنده و هنرمند ایرانی قرن نهم هجری در کتاب مقاصد الالحان خود به انواع تنبور مانند تنبور شیروانی ( تنبوری متعلق به شیروان، واقع در شمال آذربایجان ) و تنبور ترکی ( تنبور ترک‌ها ) و نحوه توسعه آن نیز اشاره کرده است. تنبور ترکی در مقایسه با تنبور شیروانی دارای اندامی کوچک‌تر به شکل گلابی، دسته بلندتر و دو یا سه سیم بوده است. با مطالعه تاریخچه می‌توان پی برد که باغلامای سنتی آناتولی ساز نسبتا کوچکی بوده است.

نوعی دیگر از تنبور که قدمت زیادی نیز دارد به نام قوپوز شناخته می‌شود. این ساز در گذشته متعلق به خوانندگان و شاعران دوره گردی بوده که عاشیق ( âşık ) نامیده می‌شدند. به آن‌ها saz şaileri هم گفته می‌شده، به معنای شاعرانی که ساز می‌نوازند.

پیدایش سازی به نام باغلاما 

سازی که امروزه باغلاما ( Bağlama ) نامیده می‌شود هنوز منشا مشخصی برای نام گذاری آن پیدا نشده است. این اسم می‌تواند از فعل bağlamak ( در ترکی به معنای گره یا اتصال )، به دلیل گره زدن پرده‌ها به دور دسته یا سیم‌ها به دور گوشی‌های کوک باشد. قدیمی‌ترین منشا نام bağlama مربوط به نیمه دوم قرن ۱۸ می‌شود که در چندین نوشته اروپایی از آن نام برده شده است.

چند دهه بعد نام bağlama با عنوان tanbour baghlama در دیگر نوشته‌های اروپایی استفاده شده است. از جمله این نوشته‌ها شرح تاریخچه، تکامل و تکنیک‌های موسیقی در سال ۱۸۲۳می‌باشد که توسط Guillaume André Villoteau نوشته شده است. ویلوتو در مورد چندین تنبور صحبت کرده که عمدتا توسط ترک‌ها، یهودیان، یونانی‌ها و ارمنی‌ها نواخته می‌شد.

در حدود یک قرن بعد ساز مشابه باغلامای امروزی در بین مردم ترکیه شهرت بیشتری بدست آورد و به گروه‌های موسیقی محلی راه پیدا کرد. این ساز حدودا از سال ۱۹۳۰ به بعد شروع به تکامل کرد، به طوری با موسیقی‌های جدید بهتر سازگار شود. این تغییرات در بخش‌های ساختار و دامنه تونال تاثیر گذاشت. پس از آن در حدود سال ۱۹۴۰ تعداد پرده‌ها افزایش پیدا کرد که می‌توان گفت Mahmut Ragıp Gazimihâl و  Muzaffer Sarısözen در این تحول نقش مهمی را ایفا کردند.

پس از گذشت حدودا ۱۰ سال یعنی از دهه ۱۹۵۰ میلادی، در برنامه‌های رادیویی از نام باغلاما ( baglama ) استفاده می‌شد که باعث شد به کار بردن نام باغلاما برای این ساز به طور فزاینده ای مرسوم شود. در این مقاله به معرفی باغلاما های امروزی نیز می‌پردازیم.

باغلامای امروزی

با توجه به مدرن شدن جوامع و تغییر ذائقه مخاطبان موسیقی پس از سال ۱۹۶۰، نوازندگان آموزش دیده‌تر شدند و تکنیک‌های نوازندگی را توسعه دادند. همچنین این افراد قدرت و امکانات بیشتری برای تحلیل و عیب یابی مسائل فنی و صدای سازها پیدا کردند. به طور مثال از آن زمان صدادهی ساز، روش نواختن، و تعداد فرت و ترتیب آن‌ها روی دسته تکامل پیدا کرد.

در حدود سال ۱۹۷۰ تنوع زیادی در تعداد فرت و نوع کوک وجود داشت. در این ساز به طور معمول از هفده پرده یا فرت برای یک اکتاو استفاده می‌شده، اما پرده‌های اصطلاحا non-diatonic ( غیر دیاتونیک ) هنوز از موقعیت استانداردی بر روی دسته برخوردار نبودند. از نیمه دوم دهه ۱۹۸۰ به نظر می‌رسد اصلاحاتی در این باره صورت گرفت. Sabri Yener در Bağlama öğretim metodu ( روش تدریس باغلاما ) و Irfan Kurt در Bağlamada düzen ve pozisyon ( کوک و تکنیک نواختن باغلاما ) هر دو هفده فرت را در اکتاو به صورت فنی تایید کردند، از جمله پنج فرت غیر دیاتونیک.

                                                 پرده بندی باغلاما دسته کوتاه و دسته بلند

به این ترتیب پس از گذشت چندین دوره و توسعه تکنیک‌های نوازندگی، ساز باغلاما به شکل امروزی تکامل یافت. باغلاما دارای ۷ عدد سیم می‌باشد و کاسه ای به شکل نیمه گلابی دارد که به دسته متصل می‌شود. بر روی دسته نیز پرده‌ها بسته می‌شوند و سیم‌ها نیز در امتداد دسته از انتهای کاسه تا سردسته ساز کشیده می‌شود.

سیم‌ها در انتها به سیم گیر متصل شده و در انتهای ساز به دور گوشی‌ها پیچیده می‌شوند. به طور کلی باغلاما دارای دو نوع دسته کوتاه و دسته بلند است که به نوع دسته بلند آن دیوان نیز گفته می‌شود. در معرفی باغلاما اجزای این ساز را به صورت کامل برای شما شرح می‌دهیم.

معرفی اجزای باغلاما

• کاسه طنینی : باغلاما نیز مانند سازهای مشابه دیگر دارای دو نوع کاسه می‌باشد. نوع اول یکپارچه یا اصطلاحا یک تکه ساخته می‌شود و نوع دوم به صورت ترکه ای می‌باشد. ترکه ای بدین معناست که ترکه‌های چوب در کنار هم قرار گرفته و شکل کاشه را تشکیل می‌دهند. برای ساخت کاسه اغلب از از تنه درختانی چون توت، شاه بلوط، آلوش، افرا، ماهون و.. استفاده می‌شود.
• صفحه ساز: این بخش بر روی دهانه کاسه قرار گرفته و خرک بر روی آن نصب می‌شود. صفحه رویی معمولا از چوب درختانی مانند افرا، کاج، صنوبر و.. ساخته شده و نقش مهمی در کیفیت و طنین صدا دارد.
• دسته و پرده ها : دسته نیز باید استحکام لازم و راحتی کافی برای نواختن را داشته باشد. برای ساخت دسته معمولا از چوب‌هایی مانند بلوط، گردو، ماهون و… استفاده می‌شود. پرده‌ها نیز عموماً از نخ پلاستیکی تهیه می‌­شوند. تعداد پرده‌ها در باغلامای دسته کوتاه ۱۹ و در باغلامای دسته بلند ۲۴ عدد است.
• گوشی ها : گوشی‌ها بر روی سر دسته ساز قرار می‌گیرند. ۷ عدد گوشی وجود دارد که دقیقا به اندازه سیم‌ها می‌باشند. ۴ سوراخ در سمت روی سر دسته و ۳ سوراخ در طرف کناریه آن ایجاد شده که گوشی‌ها داخل آن‌ها قرار می‌گیرند. سیم‌ها نیز به دور گوشی‌ها پیچیده شده و به وسیله آن‌ها نیز کوک می‌شوند.
• خرک – شیطانک – سیم گیر : این سه بخش وظیفه نگه داری سیم‌ها را بر عهده دارند. خرک در بخش میانی صفحه قرار گرفته و سیم‌ها بر روی شیارهای روی خرک قرار می‌گیرند. کار شیطانک نیز با خرک مشابه است با این تفاوت که شیطانک در انتهای دسته قبل از سر پنچه قرار گرفته است. سیم گیر نیز در انتهای صفحه بر روی لبه کاسه مستقر شده تا سیم‌ها در بین شیارهای آن گیر کند و ثابت بمانند.
• سیم ‌ها : امروزه اغلب از سیم‌های فولادی که صدای بهتری می‌دهند استفاده می‌شوند. باغلاما دارای ۷ عدد سیم است. این سیم‌ها به سه گروه سه سیم، دو سیم و دو سیم تقسیم می‌شوند که در ادامه به نحوه کوک آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

کوک باغلاما

ساز باغلاما و سازهای هم خانواده آن در سبک‌های گسترده ای از جمله مقام‌های موسیقی ترکی، کردی، عربی، ترکیه ای و ارمنی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد بنابراین می‌تواند کوک‌های متفاوتی داشته باشد اما رایج‌ترین آن‌ها را در ادامه نام برده‌ایم :

کوک بوزوک یا کارا (Sol, Re, La)

کوک باغلاما (La, Sol, Re)

کوک مستزاد (Fa, Re, La)

کوک میسکت (Fa#, Re, La)

معرفی انواع رایج باغلاما

اگر به نواختن باغلاما علاقه مند هستید اولین گام انتخاب و تهیه یک ساز مناسب است. این امر باید به کمک راهنمایی فردی متخصص و با تجربه صورت گیرد تا بتوان خریدی درست داشت. داشتن کیفیت لازم در صدا و نوع ساخت یک ساز باعث می‌شود تا از نواختن با آن لذت ببرید و انگیزه بیشتری بدست بیاورید. اما به یاد داشته باشید اگر مبتدی هستید و تازه می‌خواهید یادگیری ساز را شروع کنید، الزامی برای خرید یک ساز حرفه‌ای با قیمت بالا وجود ندارد.

بنابراین توصیه ما در راهنمای انتخاب باغلاما به شما این است که بهترین گزینه برای خرید ساز را بر اساس سطح مهارت خود انتخاب کنید. بر این اساس اغلب سازها به سه دسته مبتدی ( مشقی ) – نیمه حرفه‌ای – حرفه‌ای تقسیم می‌شوند که هرکدام بر اساس نیازهای نوازندگان آن دوره طراحی شده اند.

آشنایی با انواع باغلاما

برای خرید باغلاما باید بین سه نوعی که در عکس مشاهده می‌کنید انتخاب کنید. طبیعتا این سه مدل با هم تفاوت‌هایی دارند. به طور مثال باغلامای دسته بلند( دیوان )، دارای تعداد پرده‌های بیشتر و دسته بلندتری نسبت به باغلامای دسته کوتاه است. این تفاوت باعث بوجود آمدن تغییراتی نیز درنوع نواختن این دو ساز شده است.

برای نواختن یک ملودی در دیوان، به دلیل داشتن تعداد پرده بیشتر مانور نوازنده بیشتر بر روی سیم اول و در امتداد طول دسته است. اما ممکن است همان ملودی در باغلامای دسته کوتاه بر روی سیم‌های دیگر نیز اجرا شود و مانور بر روی هر سه سیم یا اصطلاحا بر روی عرض دسته باشد.

باغلامای الکتریک نیز یکی از انواع بسیار محبوب این ساز است. همانطور که از نام آن پیداست این ساز قابلیت‌های جدید پیدا کرده و از حالت آکوستیک خارج شده است. بنابراین می‌توانید باغلامای الکتریک را به سیستم‌های صوتی مانند آمپلی فایر یا حتی افکت متصل کنید و صدها صدای جدید از این ساز دریافت کنید.

باغلاما الکتریک                       باغلاما دسته کوتاه                       باغلاما دسته بلند ( دیوان )

تفاوت باغلاما و دیوان

باغلاما سازی مربوط به فرهنگ ترکی است و دسته و کاسه ای کوچک‌تر دارد اما دیوان در مناطق کردستان ایران، کردستان عراق و ترکیه دارای پیشینه فرهنگی است. دیوان را با نام باغلامای دسته بلند نیز می‌شناسند. دیوان کاسه ای بزرگ‌تر و دسته ای بزرگ‌تر دارد به همین دلیل گستره صدایی بیشتری را در بر می‌گیرد و همینطور حجم صدای بیشتری نیز دارد. اما این بزرگ‌تر بودن باعث شده تا روند ساخت سخت‌تری نیز داشته باشد و سازنده‌ها نتوانند کاسه دیوان را به صورت یک تکه بسازند. دیوان‌ها کاملا به صورت ترکه ای ساخته می‌شوند.

اسامی برخی از اساتید ساز باغلاما

اورهان گنجه بای، احمد کوچ، مراد کایا، چتین آکدنیز، اردال ارزینجان، دسکو هرکی، نشئت ارتاش، حسرت گؤل‌تکین، ارول پارلاک، عارف ساغ، کارل ساندرز، ارکان اوغور، عثمان آکیول تعدادی از نوازندگان چیره‌ دست ساز باغلاما هستند.

سخن آخر

در معرفی باغلاما، تاریخچه این ساز را برای شما بیان کردیم و همچنین انواع ساز باغلاما و تفاوت آن‌ها با هم را توضیح دادیم. همچنین اجزاء ساز و جنس این اجزاء را برای شما شرح دادیم. برای آشنایی بیشتر با انواع مدل‌ها و بررسی و مقایسه آن‌ها با هم می‌توانید از فروشگاه اینترنتی سازکالا بازدید نمایید. در انتها اگر سوال و یا نکته‌ای درباره این مقاله برایتان به وجود آمده خوشحال می‌شویم آن را در قسمت نظرات با ما به اشتراک بگذارید.