کمانچه دارای سابقه‌ای طولانی در شرق است. اگرچه این ساز را می‌توان در کشورهای دیگر نیز یافت، اما یونسکو هنر ساخت و نواختن کمانچه را به عنوان میراث فرهنگی ایرانیان به ثبت رسانده است. در ایران قبل از اسلام، نوازندگان سازهایی را می‌نواختند که شباهت زیادی به کمانچه داشت. یک جعبه تشدید کننده بزرگ و یک دسته داشت که امروزه نمونه این ساز در استان بلوچستان محبوب است. همچنین در استان لرستان از مدت‌ها قبل هنرمندان کمانچه می‌نواختند. با راهنمای جامع خرید کمانچه در فروشگاه اینترنتی سازکالا همراه ما باشید.
اهمیت کمانچه در دوره‌های مختلف تاریخ
به غیر از ایران کشورهای دیگری مانند هند، مالزی، اندونزی، کنیا، برما، نپال و برخی کشورهای عربی در گذشته کمانچه می‌نواختند. امروزه هنرمندان در هند و ترکیه این ساز را می‌نوازند، اما با این حال کمانچه یک ساز موسیقی سنتی ایرانی محسوب می‌شود و حتی در کشورهای دیگر نیز مردم آن را به همین نام می‌شناسند. ساز کمانچه در موسیقی اصیل ایرانی ریشه کهنی دارد و از گذشته تا کنون با وجود تغییراتی که داشته همچنان در موسیقی ما از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. نامی که بر روی این ساز قرار گرفته در زبان فارسی به معنی کمان کوچک ( کمان-چه ) می‌باشد. همچنین همان‌طور که در ابتدای راهنمای خرید کمانچه گفته شد این ساز در کشورهای دیگری نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت.
امروزه حضور کمانچه در موسیقی سنتی کشورهایی مانند ترکیه، آذربایجان، ازبکستان، ارمنستان و ترکمنستان با اندکی تغییرات در ساختار دیده می‌شود. در راهنمای خرید کمانچه به تاریخچه این ساز سنتی خواهیم پرداخت.
به طور کل سازهای آرشه‌ای از جمله کمانچه و سازهای مشابه آن در طول تاریخ نواخته می‌شدند و از قدمت طولانی‌ای برخوردار هستند. کمانچه در نقاشی‌هایی از صحنه‌های جشن و جنگ که مربوط به دوره مغول و تیموری می‌شود دیده شده است.
همچنین کمانچه یکی از مهم‌ترین سازها در دوره صفویه و قاجار بود. نقاشی دیواری در کاخ چهل ستون اصفهان حاکی از این است که کمانچه در جشن‌های دوره صفویه مورد استفاده قرار می‌گرفت. این نقاشی‌های دیواری در دربار سلطنتی یک ضیافت را به تصویر می‌کشد. علاوه بر این آثار زیادی از این ساز در نقش و نگارهای باستانی یافت می‌شود.
در واقع تصنیف کلام ریتمیک خواننده است که با موسیقی همراه می‌شود. منشا تصنیف به دوره زند برمی‌گردد. در آن زمان‌ها لطف علی خان زند (آخرین پادشاه این سلسله)، با کمانچه و نی آواز می‌خواند.
تحولات ساختاری کمانچه، از گذشته تا کنون
در گذشته جعبه تشدید صدای این ساز با پوست گوزن پوشانده شده بود اما امروزه از پوست پوست شکم گاو، پوست آهو، پوست ماهی و غیره استفاده می‌شود.
سیم گیر کمانچه با نوعی که اکنون از آن استفاده می‌شود تفاوت داشت. سیم ها در گذشته مانند سه تار مستقیما به خود ساز متصل می‌شدند. بعدها قطعه‌ای فلزی به آن اضافه شد و سیم‌ها به آن وصل می‌شدند. اما ورود ساز ویولن به ایران باعث تغییراتی در برخی اجزای کمانچه شد. برای مثال تاندور ویولن ( پیچ‌های تنظیم کوک ) به قسمت سیم گیر کمانچه اضافه شد تا نوازنده بتواند مانند ویولن، کوک دقیق تر را به وسیله پیچ‌ها انجام دهد.
همچنین سیم‌های مورد استفاده در کمانچه تا قبل از ورود ویولن به ایران از جنس ابریشم یا روده تابیده شده حیوانات بود که پس از آن به تقلید از ویولن سیم‌های فلزی جایگزین سیم‌های قبلی کمانچه شد. علاوه بر این کمانچه در گذشته دارای ۳ عدد سیم بوده که با الهام از ویولن یک سیم به این ساز اضافه شد.
کمانچه امروزی که دارای ۴ سیم است مانند ویولن کوک می‌شود. سیم‌های کمانچه معمولا می، لا ، ر، سل کوک می‌شود، اما کوک‌های دیگری مانند رِ لا رِ سل (برای دستگاه نوا)، می لا رِ لا (برای دستگاه ماهور)، می لا می لا (برای دستگاه همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه راست‌پنجگاه) و رلارلا (برای کوک لری) برای این ساز مورد استفاده قرار میگیرد.
اجزای مختلف کمانچه را بشناسید
- کاسه طنینی قسمت کروی شکل ساز است که از جنس چوب ساخته شده و باعث تشدید صدا می‌شود. داخل کاسه خالی می‌باشد و یک دهانه در قسمت جلویی آن قرار دارد که با پوست پوشانده می‌شود. سطح بیرونی کاسه نیز در برخی کمانچه ها با تکه هایی از صدف یا استخوان تزئین میشوند.
- در برخی کمانچه ها قسمت پشت کاسه باز است که به آنها کمانچه پشت باز می‌گویند. معمولا کمانچه پشت بسته صدایی تو دماغی دارد و کمانچه پشت باز ( لری ) طنینی صاف و واضح تولید می کند.
- پوستی که بر روی دهانه کاسه قرار میگیرد معمولا از جنس پوست چهارپایانی مانند آهو، بز و بره می‌باشد.
- خرک که از جنس چوب یا استخوان ساخته می‌شود بر روی پوست قرار میگرید. این قسمت دارای شیارهایی است که سیم ها بر روی آن ثابت میشوند و با فاصله ای استاندارد در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. خرک با کمی زاویه بر روی پوست قرار میگیرد به صورتی که طول سیم اول بیشتر و سیم آخر کمتر شود.
- دسته کمانچه قسمت توپر چوبی مانند لوله است. طول تقریبی دسته ۲۵ و قطر آن حدودا ۳ سانتی متر است. به ناحیه جلوی دسته که انگشت نوازنده بر روی آن قرار میگیرد، صفحه انگشت گذاری نیز گفته می‌شود که معمولا از جنس چوب یا استخوان است. یکی از ویژگی‌های کمانچه مانند اغلب سازهای زهی آرشه ای، fretless ( فاقد پرده بندی ) بودن ساز است و هیچ گونه پرده‌ای بر روی دسته قرار نگرفته است.
- با توجه به اینکه کمانچه ۴ سیم دارد، بنابراین ۴ عدد گوشی نیز تعبیه شده است. گوشی‌ها در جعبه گوشی یا سرپنجه ساز قرار می‌گیرند، به صورتی که ۲ عدد در یک طرف سرپنجه و ۲ عدد در طرف دیگر آن است.
- شیطانک قطعه‌ای از جنس استخوان یا چوب به اندازه عرض دسته است که بین سرپنجه و دسته قرار میگیرد. شیطانک به منظور تنظیم فاصله سیم‌ها تا دسته و ثابت نگه داشتن آنها تعبیه شده است.
- قطعه کوچک دیگری از جنس فلز وجود دارد که سیم گیر نام دارد. سیم گیر در انتهای کاسه نصب شده و سر سیم‌ها به آن متصل می‌شود. همچنین بر روی سیم گیر پیچ‌های کوچکی برای کوک کردن وجود دارند که به منظور کوک دقیق تر سیم‌ها قرار داده شده‌اند.
اگر می‌خواهید یک کمانچه تهیه کنید باید حتما نکات زیر را مد نظر قرار دهید!
همان‌طور که در ابتدای راهنمای خرید کمانچه به آن اشاره کردیم کمانچه از اجزای مختلفی تشکیل شده است که هر کدام به نوبه خود در صدای ساز تاثیر دارد. همچنین به دلیل اینکه این‌گونه سازها تماما از چوب ساخته میشوند باید مقاومت و تاب آنها در طول مدتی که نوازنده از آن استفاده می‌کند در نظر گرفته شود. در ادامه راهنمای خرید کمانچه می‌خواهیم به نکاتی اشاره کنیم که برای یک خرید مناسب باید به آنها توجه کنید.
در ابتدا می‌توانیم به ویژگی‌های کلی یک کمانچه خوب بپردازیم
با توجه به اینکه کیفیت متریال یک ساز نقش اساسی در خوب بودن آن دارد، اما همیشه حرف اول را زیبایی صدا می‌زند. اصولا نوازنده به دنبال سازی خوش دست و خوش صدا است تا با ساز خود ارتباط خوبی بر قرار کند و از نواختن با آن لذت ببرد. بنابراین صدای زیبا مهم ترین ویژگی یک ساز است و پس از آن ساخت مناسب و تمیز در اولویت قرار میگیرد.
اکنون به سراغ بررسی کیفیت بدنه ساز می‌رویم
به طور کلی ساخت ساز، استانداردهای بخصوصی از نظر جنس متریال، ابعاد و اندازه‌ها و روش ساخت دارد که اصولا سازندگان آن را رعایت می‌کنند. شما می‌توانید کمانچه‌ای را انتخاب کنید که برند شناخته شده ای دارد و سازنده آن سابقه طولانی و خوبی در ساخت ساز دارد. در این نوع خرید این امکان برای شما وجود دارد تا از نوازندگان درباره تجربه شان با نواختن سه تارهای آن برند بپرسید و نظرشان را درباره کیفیت آن برند مطرح کنند.
اما نباید تنها ظاهر و برند ساز برای شما ملاک باشد و بایستی موارد لازم را در کمانچه ای که خریداری می‌کنید مورد بررسی قرار دهید. در راهنمای خرید کمانچه تمام نکات مربوط با کیفیت ساز کمانچه را برای شما بیان خواهیم کرد.
- بدنه ساز که شامل کاسه، دسته، سرپنجه و گوشی ها می‌شود باید از تراش و پرداخت تمیز و دقیقی برخوردار باشند.
- معمولا کاسه و دسته با چوب درخت توت یا گردو ساخته می‌شود. سن و میزان خشکی چوب در صدادهی ساز تاثیر مستقیم دارد. هنگام خرید به کیفیت ساخت و پرداخت چوب دقت کنید، ضمنا سطح بدنه را بررسی کنید تا چوب فاقد ترک یا گره باشد.
- دسته کمانچه بهتر است از جنس چوب گردو باشد، در کمانچه‌های مرغوب از استخوان و چوب آبنوس هم برای صفحه انگشت گذاری استفاده می‌شود.
- لایه نهایی که بر روی چوب زده می‌شود معمولا لاک است. این روکش لاک نیز بر روی کاسه و دسته باید یکدست و با ضخامت استاندارد باشد. اگر ضخامت زیاد باشد صدای ساز اصطلاحا خفه می‌شود.
- یکی از مهم ترین مواردی که در تمامی سازهای زهی و مضرابی حائز اهمیت می‌باشد، اکشن ساز یا فاصله سیم‌ها تا صفحه انگشت گذاری است. بنابراین اکشن کمانچه باید دارای اندازه ای ایده آل ومناسب باشد.
- دسته و کاسه به یکدیگر متصل میشوند، بنابراین اتصال این دو باید بدون نقص و کاملا دقیق انجام گیرد. اتصال دسته به کاسه دارای زاویه ی خاصی است، اگر دسته به سمت عقب متمایل باشد اصطلاحاً ساز سفت خوان می‌شود.
- دقت کنید که مهر سازنده روی بدنه کمانچه حک شده باشد.
- معمولا جنس تارهای آرشه از موی دُم اسب یا نخ‌های مصنوعی است که ترجیحاً پیشنهاد می‌شود آرشه دم اسب تهیه کنید.
- کمانچه باید دارای وزنی متعادل باشد، در حدی که هنگام نواختن احساس راحتی داشته باشید.
- کاسه کمانچه معمولا به دو شیوه یک تکه یا ترکه‌ای ساخته می‌شود. تراش و پرداخت خوب در هر دو نوع این کاسه‌ها اهمیت دارد، اما در مدل‌های ترکه‌ای به اتصال ترکه‌ها دقت کنید تا کاملا یکدست و فاقد اثر چسب یا اتصالات اضافی باشد.
چگونه پوست خوب را تشخیص دهیم؟
بخش عمده ای از کیفیت و نوع صدای کمانچه به پوستی که بر روی دهانه کاسه قرار میگیرد بستگی دارد. برای مثال استفاده از پوست نازک باعث ایجاد صدایی واضح و شفاف می‌شود اما پوست ضخیم علاوه بر ایجاد صدای بم تر، مقاوم‌تر بوده و در برابر تغییرات از تاب و تحمل بیشتری برخوردار است.
- استفاده از پوست کهنه گزینه‌ای عالی و بعضا مرغوب برای کمانچه است.
- تفاوت پوست کهنه و و تازه را می‌توان به روش مختلف تشخیص داد به عنوان مثال پوست کهنه رنگ تیره تری نسبت به پوست تازه دارد.
- اگر پوست تازه را کمی خیس کنید بوی بدی از آن به مشام می‌رسد در صورتی که پوست کهنه معمولا بو ندارد.
- همچنین اگر بر روی پوست تازه با ناخن انگشت بکشید، رد سفیدی بر جای می‌ماند اما پوست کهنه این چنین نیست.
توجه داشته باشید تمام مطالبی که راجع به کمانچه ذکر کردیم، در قیمت ساز تاثیر گذار است. خرید شما بسته به علاقه، بودجه و نیازتان متغییر است، بنابراین با تطابق این سه مورد می‌توانید یک انتخاب ایده آل داشته باشید. برای مشاهده مشخصات و یا خرید کمانچه می‌توانید از فروشگاه سازکالا دیدن نمایید و در آنجا به صورت کامل تر به بررسی انواع ساز کمانچه بپردازید.
جمع بندی نهایی
برای یک خرید خوب رعایت نکات زیادی دارای اهمیت می‌باشند که در راهنمای خرید کمانچه به همه این موارد پرداختیم. در آخر چکیده ای را برای شما قرار داده ایم که شامل موارد موثر در کیفیت ساخت و صدای ساز شما هستند :
- جنس چوبی که در ساخت بدنه استفاده شده است.
- شکل کاسه باید یکدست و متوازن باشد.
- ضخامت چوب کاسه بایستی در حد استاندارد باشد.
- چوب بدنه باید از تراش و پرداخت مناسبی برخوردار باشد.
- زاویه‌ی اتصال دسته به کاسه‌ی ساز باید کاملا دقیق و استاندارد باشد.
- جنس و ضخامت پوست باید مد نظر قرار گیرد.
- اجزای جانبی مانند گوشی‌ها، خرک، شیطانک و سیم گیر باید از متریال خوبی تهیه شده باشند.
