معرفی دستگاه های موسیقی سنتی با نمونه صدا

آشنایی با موسیقی سنتی ایرانی

حتما لازم نیست جزء نوازندگان، خوانندگان یا تنظیم کنندگان موسیقی سنتی باشید تا خود را ملزم به دانستن اطلاعاتی راجع به آن بدانید! به عقیده ما به عنوان یک شنونده موسیقی سنتی یا حتی یک ایرانی بهتر است با موسیقی کشورمان و برخی تئوری‌های آن آشنا باشیم.

این موضوع نه تنها باعث می‌شود در بحث‌های موسیقی با اعتماد به نفس و اطلاعات کافی وارد شوید بلکه ذهن شما را بر روی بسیاری از ویژگی‌ها و نکات ریز آهنگ‌هایی که ممکن است در روز چندین بار به گوشتان بخورد باز می‌کند. همچنین اگر شما یک نوازنده یا خواننده مبتدی یا نسبتا تازه کار در سبک سنتی هستید شناخت دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی سنتی به شما کمک می‌کند تا درک بیشتری نسبت به سبک این موسیقی پیدا کنید و حتی موزیک‌های جدید خلق کنید و همه را شگفت زده کنید!

یکی از مهم‌ترین اتفاقات تاریخ موسیقی ما زمانی رخ داد که شخصی به نام علی اکبرخان فراهانی در زمانی که موسیقی سنتی ایرانی چندان جدی گرفته نمی‌شد، گوشه‌های مختلف را در قالب هفت دستگاه و پنج آواز جمع ‌آوری کرد و به آن‌ها نظم بخشید.

امروزه موسیقی سنتی ایرانی با عنوان موسیقی دستگاهی نیز شناخته می‌شود. این موسیقی همان‌طور که گفته شد، دارای دستگاه‌ها و آوازهای مختلف و همچنین گوشه‌ها است که جلوتر با آن‌ها بیشتر آشنا می‌شوید. موسیقی سنتی ایرانی همین‌طور که از نام آن پیداست موسیقی اصیل و رایج کشور ایران است که برای سالیان سال در بین مردم مورد استقبال قرار گرفته است. می‌توان گفت موسیقی سنتی ایران روی موسیقی اصیل کشورهایی مانند افغانستان، پاکستان، آذربایجان، ارمنستان و ترکیه نیز تاثیر گذار بوده است.

در ادامه به مفهوم دستگاه در موسیقی ایرانی خواهیم پرداخت اما قبل از معرفی دستگاه‌های مختلف بیایید با اصطلاحات رایج موسیقی از جمله الفبای موسیقی آشنا شویم:

الفبای موسیقی چیست؟

برای تمامی صدا‌های موسیقی از بم‌ترین تا زیرترین آن‌ها هفت نام در نظر گرفته شده است که به آن‌ها نت موسیقی می‌گوییم. این هفت نام در برخی کشور‌های غربی با کلماتی با هجای تکی و در برخی به صورت الفبایی تلفظ می‌شوند. نام نت‌ها در زبان فارسی از نامگذاری هجایی گرفته شده است. تمامی توضیحاتی که در ادامه می‌خوانید وابسته به همین نت‌ها می‌باشند و بدون آن‌ها کاملا بی معنا می‌شوند. در تصویر زیر می‌توانید نام نت‌ها را مشاهده کنید.

دستگاه در موسیقی ایرانی

احتمالا اسم‌های موسیقی سنتی، موسیقی اصیل ایرانی و موسیقی دستگاهی به گوشتان خورده است. شاید برای شما این سوال پیش بیاید که مفهوم دستگاه در موسیقی سنتی چیست؟ آیا موضوعی بسیار پیچیده است یا می‌توان با زبانی ساده درباره آن اطلاعات کسب کرد؟ ما در ادامه به این سوال‌ها پاسخ می‌دهیم.

در واقع اگر بخواهیم دستگاه را با زبانی ساده معرفی کنیم باید بگوییم دستگاه‌ها دسته بندی‌هایی را در موسیقی سنتی ایجاد می‌کنند که حتی کوک هم در هر کدام فرق دارد. این دستگاه‌ها دارای گوشه‌هایی نیز هستند که با نظم مشخصی پشت سر هم چیده شده‌اند. برای این‌که ذهن‌تان درگیر گوشه‌ها نشود لازم است بگوییم، گوشه‌ها در حقیقت ملودی‌های کوتاهی هستند که شما در یک ساز و اواز یا تکنوازی یک ساز ایرانی می‌شنوید. مجموعه این گوشه‌ها در کنار هم بنای به وجود آمدن یک دستگاه هستند. حال زمان آشنایی با انواع دستگاه رسیده که برای شما شرح می‌دهیم؛ با ما همراه باشید.

آشنایی با انواع دستگاه‌های موسیقی سنتی

دستگاه شور

با توجه به این‌ ‎که قسمت زیادی از قطعات موسیقی ایرانی مثل تصنیف‌ها، چهارمضراب‌ها و غیره بر اساس این دستگاه ساخته شده‌اند می‌توان گفت این دستگاه یکی از بزرگ‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی محسوب می‌شود. حتی ترانه‌های متعددی از موسیقی نواحی ایران در کوک‌هایی معادل شور اجرا می‌شوند.

• اسامی گوشه‌های دستگاه شور عبارتند از: کرشمه، نغمه، حزین، زیرکش سلمک‌، سلمک، گوشه ابوعطای بزرگ، مجلس‌افروز، دوبیتی، رضوی، شهناز، مثنوی، بیات‌کرد، ضرب‌اصول و شهر آشوب.

• اسامی آوازهای دستگاه شور عبارتند از: آواز ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی و بیات کرد.

مثالی از قطعه موسیقی در دستگاه شور: قطعه یاد ایام – آهنگساز: داریوش پیرنیاکان – خواننده: محمدرضا شجریان

دستگاه سه‌ گاه

این دستگاه را می‌توان یکی از قدیمی‌ترین دستگاه های موسیقی ایرانی دانست چرا که تبار کهن‌تری نسب به سایر دستگاه‌ها دارد‌. این دستگاه که در تمام کشورهای مسلمان وجود دارد، بیشتر برای نشان دادن احساس غم و اندوه در قطعه مناسب است.

• اسامی گوشه‌های دستگاه سه ‌گاه عبارتند از: درآمد سه‌گاه، زنگ شتر، جغنایی، کرشمه، شاه ختایی، مثنوی، زابل، نفیر، مسیحی، مویه، بسته نگار، مخالف، نغمه، حزین.

• آواز دستگاه سه ‌گاه: روح‌الله خالقی در کتاب نظری به موسیقی می‌نویسد که آواز سه‌گاه آوازی بی‌نهایت غم‌انگیز و حزن‌آور است و آواز غم‌انگیز سه‌گاه را «یادگار مصیبت‌ها و آلام نیاکان» ایرانیان می‌داند. همچنین از نظر آوازی، آواز افشاری از نظر فواصل با این مقام ارتباط نزدیکی دارد. اما در ردیف، این دو از هم مستقل هستند و افشاری از متعلقات دستگاه شور می‌باشد.

مثالی از قطعه موسیقی در دستگاه سه ‌گاه: قطعه:رسوای زمانه – آهنگساز: همایون خرم – خواننده: علیرضا قربانی

دستگاه چهارگاه

این دستگاه به گونه‌ای مخصوص افراد سحرخیز است. اگر طرفدار همیشگی موسیقی سنتی هستید پیشنهاد می‌کنیم زمانی که صبح‌ها بیدار می‌شوید و احساس خستگی و کسلی می‌کنید آهنگ ساخته شده در دستگاه چهارگاه را گوش دهید تا انرژی شما بیشتر شود.

• اسامی گوشه‌های دستگاه چهار ‌گاه عبارتند از: درآمد، پیش‌زنگوله، نغمه، کرشمه، مویه، زنگ شتر، زابل، بسته نگار، فرود،‌ حصار، مخالف، حاجی حسنی، مغلوب، نغمه، حزین، حدی، پهلوی، رجز، منصوری، لزگی، متن و حاشیه، رنگ شهر آشوب.

• آواز دستگاه چهارگاه: آوازهای دستگاه چهارگاه معمولا دارای سرزندگی و صلابت هستند و برای سبک حماسی مناسب دانسته می‌شوند. این امر در مقایسه با دستگاه‌های شور و سه‌گاه می‌باشد که فواصل آن‌ها ملایم و متعادل و حرکات در آن‌ها مانند یک غزل سرایی عاشقانه است.

• مثالی از قطعه موسیقی در دستگاه چهارگاه: قطعه معروف «سلام» کسایی که در آلبوم «صبحگاهی» علیزاده به اجرا شده، نمونه‌ای زیبا و مشهور از یک قطعه موسیقی ایرانی در دستگاه چهارگاه است که احتمالا بسیاری از شما این قطعه را شنیده باشید یا حداقل ریتم آن در ذهن شما ماندگار شده است.

قطعه سلام استاد کسایی از آلبوم صبحگاهی حسین علیزاده

دستگاه همایون

دستگاه همایون یکی از دستگاه‌های بسیار غم‌انگیز است که حتی می‌توان گفت از دشتی هم اندوهناک‌تر است! همان‌طور که از نام این دستگاه پیداست حالت اشرافی، شاهانه و با وقاری در احساس آهنگ‌ها وجود دارد. همچنین بسیاری از نغمه‌ها و لالایی‌ها در نقاط مختلف ایران در این دستگاه اجرا می‌شوند، حتی یکی از مثال‌های رایج این دستگاه را می‌توان موسیقی زورخانه‌ای دانست.

• اسامی گوشه‌های دستگاه همایون عبارتند از: چکاوک، بیداد، نی‌داود، عشاق، باوی، ابوالچب، راوندی، موره، لیلی و مجنون، طرز، نوروز عرب، نفیر، فرنگ، زابل، بیات عجم، عرال، دناسری، شوشتری، منصوری، موالیان، بختیاری، مولف، دلنواز، جامه‌دران، نی‌ریز، صوفی‌نامه.

• آوازهای دستگاه همایون: آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان نیز از ملحقات این دستگاه به‌شمار می‌روند. روح‌الله خالقی آواز همایون را چنین توصیف کرده‌است: باشکوه، مجلل و آرام، و در عین حال مؤثر و جذاب و دلربا و زیبا.

مثالی از قطعه موسیقی در دستگاه همایون: قطعه:هوای گریه (همایون-شوشتری) – آهنگساز: محمد جواد ضرابیان – خواننده: همایون شجریان

دستگاه ماهور

این دستگاه برخلاف دستگاه همایون آهنگ‌های فرح‌بخش و شادتری دارد و سرشار از شور زندگی هستند. آهنگ‌هایی که در دستگاه ماهور هستند قطعا حال دلتان را خوب می‌کنند و حسابی شما را سرحال می‌آورند! پس اگر دوست دارید آهنگ‌هایی گوش کنید که شما را موقع ناراحتی سرحال بیاورد به آهنگ‌های دستگاه ماهور گوش دهید.

• اسامی گوشه‌های دستگاه ماهور عبارتند از: درآمد، گشایش، مقدمه داد، داد، مجلس‌افروز، دلکش، خسروانی، خاوران، طرب انگیز، نیشابورک، طوسی، مرادخانی، فیلی، حصار ماهور، زیرافکند، نیریز، شکسته، عراق، حزین، کرشمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمه راک، صفیر راک، مثنوی، ساقی‌نامه.

• آواز دستگاه ماهور: دستگاه ماهور دارای احساس «شجاعت، شادی و امیدواری» است. آواز ماهور آوازی «باوقار» توصیف شده که خواننده می‌تواند با انتخاب شعر مناسب به آن «ابهت» ببخشد. با این حال، داریوش صفوت از فرامرز پایور نقل می‌کند که برخی از گوشه‌های ماهور نیز دارای حال و هوای نا امیدی و حتی عذاب هستند.

مثالی از قطعه موسیقی در دستگاه ماهور: قطعه: مرغ سحر – آهنگساز: مرتضی نی‌داوود – خواننده: محمدرضا شجریان

دستگاه نوا

اگر بخواهیم با زبان ساده این دستگاه را تعریف کنیم، باید بگوییم دستگاه نوا نه زیاد شاد است و نه زیاد غم ‌انگیز. این دستگاه از لحاظ کوک شباهت زیادی به دستگاه شور دارد، اما گردش‌های ملودی در آن تفاوت‌های اساسی با دستگاه شور دارد. این دستگاه با حالتی عرفانی و بسیار عمیق توصیف شده است.

• اسامی گوشه‌های دستگاه نوا عبارتند از: درآمد‌ها، کرشمه، گردانیه، بیات راجه، عشاق، محیر، حزین، زنگوله، نهفت، گوشت، عشیران، نیشابورک، عراق، مجسلی، خجسته، حسینی، بوسلیک، رَهاوی، آواز مسیحی، ناقوس، نیریز

• آواز دستگاه نوا: داریوش طلایی نیز بر اساس تحقیقاتش اظهار کرد که دستگاه نوا را از نظر مُدال می‌توان با آواز دشتی در یک گروه طبقه‌بندی کرد. با این‌که دشتی معمولا سوزناک‌تر است اما دستگاه نوا حسی متفاوت با دیگر دستگاه‌ها دارد. این دستگاه دارای حالت آرامش و آسودگی است و برای آن ویژگی‌های عرفانی نیز قائل می‌شوند.

مثالی از قطعه موسیقی در دستگاه نوا : قطعه: چرا رفتی؟ – آهنگساز : تهموس پورناظری – خواننده: همایون شجریان

دستگاه راست ‌پنجگاه

دستگاه راست پنجگاه یکی از دستگاه‌های مهجور ایرانی است که متاسفانه آهنگ‌های زیادی برای آن ساخته نشده. دستگاه راست پنجگاه تقریبا شبیه دستگاه ماهور است با این تفاوت که این دستگاه از نظر جمله بندی و فرودها و نت‌های ایست و شاهد با ماهور فرق‌های اساسی دارند.

• اسامی گوشه‌های دستگاه راست ‌پنجگاه عبارتند از: درآمد، زنگ شتر یا ناقوس، زنگوله، نغمه، خسروانی، روح‌افزا، پروانه، پنج‌گاه، عشاق، نیریز، زابل، بیات عجم، بحر نور، قرچه، منصوری، مبرقع، طرز، سپهر، عراق، محیّر، آشور آوند، اصفهانک، حزین، شوشتری‌گردان، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، فرنگ، ابوالچپ، راوندی، لیلی و مجنون، طرز، ماوراءالنهر، راک عبدالله، راک هندی، فرود، نیریز صغیر، نیریز کبیر.

مثالی از قطعه موسیقی در دستگاه راست ‌پنجگاه: قطعه:سمن‌بویان – آهنگساز: کیهان کلهر – خواننده: محمدرضا شجریان