تنبور، از گذشته تا کنون
تنبوری که امروزه در اجراهای موسیقی می‌بینید، قدمتی بسیار طولانی دارند که مربوط به ۶۰۰۰ هزار سال پیش است. تنبور در طول دوره تاریخی و فرهنگی در نواحی مختلف نام و اشکال متفاوتی به خود اختصاص داده است. احتمالا می‌توان این‌طور گفت که بیشتر سازهای زهی مضرابی برگرفته شده از این ساز بوده و ارتقا یافته‌اند. از این ساز به عنوان مادر سازهای زهی از جمله: تار، سه تار، عود، دوتار، گیتار، ماندولین، دیوان و… یاد شده است.
شاید برای شما سوال پیش بیاید که مگر قدمت موسیقی سنتی چقدر است که تنبور دارای پیشینه‌ای چند هزار ساله است ؟! در پاسخ باید بگوییم که تنبور در واقع یک ساز اصیل ایرانی است، اگر به گذشته این ساز رجوع کنیم آثاری از آن را در آناتولی قدیم می‌یابیم. بنابراین می‌توان گفت اولین نشانه‌های پیدایش تنبور چندین هزار سال پیش در آناتولی کشف شده بود. در آن زمان نژادی از آریایی‌ها در آناتولی از این ساز استفاده می‌کردند.
طبق تحقیقات انجام شده و شواهدی که در دسترس است، دوره صفوی پیشرفت چشمگیری در عرصه هنر به خصوص موسیقی داشته است. حتی گفته می‌شود تنبور سازی در بین سازهای آن دوره بوده که توسط بزرگان علم و عرفان نواخته می‌شده است. اما نمی‌توان گفت این بهترین عصر برای تنبور و موسیقی ایرانی بود. پس از آن تغییرات بسیاری در سبک زندگی و فرهنگ ایجاد شد که بدون شک بازتاب این دگرگونی‌ها در موسیقی نیز پدیدار شده بود.
اما نکته حائز اهمیت این است که تنبور با وجود سیر تحول زمانه، توانست حتی دوره‌های تاریک را پشت سر بگذارد و پس از حدودا دو قرن خود را به عصر حاضر برساند. بنابراین می‌توان گفت در طول تاریخ، تنبور به خوبی ارزش خود را حفظ کرده و همیشه از این ساز به عنوان یک ساز اصیل ایرانی یاد می‌شود.
تنبور در عصر امروزی
امروزه تنبور در سراسر ایران رواج دارد اما کانون اصلی آن کرمانشاه و کردستان و نواحی شمالی لرستان است. تنبور در این مناطق، با نام‌های تَمیُرَه، تَمیرَه، تموره، تمور و تنبوره نیز شناخته می‌شود. در کرمانشاه و کردستان ایران تنبور زینت مجالس عرفانی و محافل روحانی است.
علاوه بر این تنبور به موسیقی ملل هم راه پیدا کرده و در بیشتر کشورها مثل هند، آمریکا، چین، مصر، سوریه، گرجستان و افغانستان، بنگلادش، مراکش، به نوعی حضور دارد. البته نهایتا پیداست تنبور در هرکجایی یافت شود اصالت آن مربوط به ایران است.
انواع رایج تنبور
تنبور قوچانی، شروانی، بغدادی، تیسفونی و انواع دو تار، چگور، قپوز و… سازهای مشابه خانواده تنبور هستند. در فرهنگ نامه‌ها به این صورت آمده است که این ساز در ایران باستان، مصر و آشور وجود داشته و در آشور تنبور را پاندورا می‌خواندند.
تنبور که مردمان کردستان و کرمانشاه قرن‌های متمادی در نگهداری آن کوشیده‌اند، سازی آیینی و همدم عارفان بزرگ در بین آن‌ها به شمار می‌آید. نوای تنبور اکثرا در موسیقی مقامی به گوش می‌رسد. کاسه تنبورهای رایج ایرانی به شکل بیضی و دسته آن نسبتا بلند است. دارای ۱۳ الی ۱۴ دستان یا پرده می‌باشد و فواصل آن نزدیک به پرده و نیم پرده بوده و برخلاف دیگر سازهای موسیقی سنتی، این ساز ربع پرده نداشته، که این امر نشان دهنده اصالت و قدمت این ساز ارزشمند است.
در قسمت‌هایی از مناطق کردنشین سوریه و عراق نیز سازی دیگر از خانواده تنبور وجود دارد که دیوان نام دارد و تقریبا شبیه به باغلاما است. در کردستان ایران نیز ساز مورد نظر تمیره نامیده می‌شود. همچنین در قسمت کرد نشین ترکیه نوعی از تنبور وجود دارد که باغلاما نام دارد. البته این ساز تفاوت‌هایی با تنبور دارد که شامل کاسه‌ای بزرگ‌تر، پنج سیم و حدود بیست دستان است. به طور کلی تنبوری که مورد استفاده‌ی کردان است سازی آئینی و عرفانی است.
برای آشنایی بیشتر با ساز باغلاما و کسب اطلاعات در زمینه خرید آن می‌توانید مقاله معرفی کامل و راهنمای جامع خرید ساز باغلاما در مجله اینترنتی سازکالا مطالعه فرمایید. برای مشاهده قیمت باغلاما به همراه بررسی این ساز می‌توانید از قسمت محصولات باغلاما بازدید فرمایید.
اجزای مختلف ساز تنبور
تنبور یکی از سازهای زهی پرطرفدار است که در این ساز سیمها از روی دسته و کاسه ساز عبور می‌کند و فرایند صدا سازی بر اثر ضربه انگشتان شکل می‌گیرد. تنبور یک ساز محلی با دسته بلندتر و کاسه بزرگ‌تر از سه تار می‌باشد که شامل دو یا سه سیم و چهارده پرده می‌شود. تنبور با پنجه نواخته می‌شود و این امر ارتباط بین تنبور، دو تار و سه تار را مشخص می‌کند. در ادامه اجزای مختلف این ساز را بررسی می‌کنیم.
کاسه طنینی: به همان قسمت پایین تنبور گفته می‌شود که دارای اشکال مختلف بسته به منطقه و سازنده می‌باشد. کاسه این ساز را غالبا از چوب توت ساخته که انتخاب جنس چوب توت در کیفیت صدای آن بسیار حائز اهمیت است.
دسته: قسمت انتهایی این ساز که به کاسه متصل می‌شود و نقش مهمی در صدا دهی ساز دارد.
صفحه: قسمت روی کاسه تنبور دارای بافت ظریفی و صفحه نازکی است که از چوب گردو برای ساخت آن استفاده شده و در قسمت میانی یا در گوشه صفحه حدود هفت تا دوازده سوراخِ دو تا سه میلیمتری دارد که موجب نرمی صدای تنبور می‌شود. سوراخ روی صفحه بر صدای تنبور تاثیر بسزایی دارد.
دستان: سیزده تا چهارده دستان در تنبور وجود دارد که در محل‌های معین بر دسته بسته می‌شوند. به نظر اغلب نوازندگان مشهور، محل دستان‌ها ثابت است اما برخی نیز معتقدند که جای تعدادی از این دستان‌ها متغیر است.
خرک: قطعه چوبی کوچک و مستحکم از جنس شمشاد و گردو می‌باشد که بر روی صفحه قرار می‌گیرد.
سیم گیر: به قسمت انتهایی کاسه وصل شده و سیم را به آن وصل می‌کنند. سیم گیر از جنس استخوان یا چوب بوده در انتهای صفحه قرار دارد. سیمها را در این بخش بهم گره زده و تا انتهای دسته می‌کشند.
گوشی: قطعات بالای دسته تنبور را گوشی می‌نامند و از آن به منظور کوک کردن سیمها استفاده می‌شود. سه گوشی از جنس چوب بید برای بخش گوشی در نظر گرفته می‌شود.
شیطانک: به برجستگی پایین سردسته، شیطانک گفته می‌شود. شیطانک، قطعه‌ای از جنس چوب یا استخوان با دو یا سه شیار می‌باشد که سیمها از روی آن عبور داده می‌شوند و به گوشی متصل می‌شوند.
پرده: نخ مصنوعی یا طبیعی ( پوست روده حیوانات چهارپا) نازک است که بر روی دسته ساز متصل شده و فاصله‌ی بین هردو دستان را یک پرده نامیده می‌شود.
سیم: دو یا سه سیم، که سیم بالایی به طور معمول به صورت جفت می‌باشد. این سیمها از یک سمت به سیم گیر و از سمت دیگر بعد از عبور از روی خرک و شیطانک به دور گوشی‌ها پیچیده می‌شوند.
چگونه یک تنبور مناسب برای شروع یادگیری تهیه کنیم ؟
اصولا یک ساز خوب دارای دو ویژگی اصلی است که شامل جنس متریال و نحوه ساخت آن می‌شود. اگر مبتدی هستید و قصد خرید یک تنبور را دارید لازم است چند نکته را در نظر داشته باشید. به عنوان مثال اطلاعات لازم درباره یک ساز خوب را کسب کنید، صدای ساز را بشنوید و با توجه به بودجه خود سازی مناسب برای تمرین اما با کیفیت مطلوب تهیه کنید.
در ادامه مطلب راهنمای خرید تنبور به نکاتی درباره خرید آن اشاره خواهیم کرد.
- برای شروع بهتر است درباره جنس بدنه ساز اطلاعات کسب کنید. برای ساخت تنبور نیز مانند اکثر سازهای زهی سنتی دیگر از چوب‌هایی مانند توت یا گردو استفاده می‌شود که در دسترس است و کیفیت و دوام لازم را دارد.
- کاسه تنبور به شکل گلابی می‌باشد و رایج‌ترین چوب برای ساخت آن چوب توت است. ضخامت چوب این قسمت تقریبا ۴ میلی متر است که برای زیر خوان شدن صدای تنبور از ضخامت بیشتر و برای بم خوان شدن آن از ضخامت کمتر استفاده می‌شود. دیگر مشخصات کاسه شامل اندازه عمق کاسه است که می‌تواند در تنبورهای مختلف از ۱۳ الی ۱۷ سانتی‌متر باشد. همچنین اغلب سازندگان برای ساخت کاسه معمولا عرض دهنه را بین ۱۵/۵ الی ۲۰ سانتی‌متر و طول کاسه تا دستان سیزدهم را بین ۳۵ الی ۴۲ سانتی‌متر در نظر می‌گیرند. ضمنا بر روی کاسه برخی از تنبورها ممکن است سوراخ‌هایی را مشاهده کنید که در واقع به منظور آزاد کردن صدای ساز از درون کاسه تعبیه شده اند و تعداد آن می‌تواند از بین ۲ تا ۵ عدد متغییر باشد.
- دسته ساز نیز معمولا از چوب‌های گردو و توت ساخته می‌شود. سازندگان اغلب از چوب گردو به دلیل مقاومت مناسب برای ساخت دسته استفاده می‌کنند. علاوه بر جنس باید اتصال دقیق و تمیز دسته به بدنه نیز مورد بررسی قرار گرفته شود.
- صفحه رویی نیز معمولا از همان چوب‌های قبلی ساخته می‌شود. اما نکته‌ای که می‌خواهیم به آن اشاره کنیم صاف بودن سطح صفحه است. بدین معنا که صفحه رویی ساز شما باید صاف و صیقلی و فاقد خراش و زدگی باشد. همچنین پیشنهاد می‌شود ترجیحا صفحه بدون طرح یا منبت باشد تا صدا و چوب آن از کیفیت بهتری برخوردار شود.
- شاید به نظر شما اجزای کوچکی مانند خرک، شیطانک، سیم گیر و گوشی‌ها در کیفیت ساز موثر نباشند اما کاملا برعکس است. بهتر است شیطانک و سیم گیر از جنس استخوان و گوشی‌ها و خرک از جنس چوب مرغوب باشند. البته قاعدتا استفاده از مواد مرغوب برای ساخت ساز موجب افزایش قیمت آن می‌شود به همین دلیل در سازهای مبتدی معمولا از مواد مصنوعی برای شیطانک و سیم گیر استفاده می‌کنند تا قیمت ساز برای هنرجویان مبتدی گران نباشد!
- پرده‌ها نیز مانند بقیه اجزای ساز از قاعده جنس مرغوب قیمت بالاتر پیروی می‌کنند. بنابراین بهتر است جنس پرده تنبور از روده‌ی گوسفند یا بز تهیه شده باشد. نوع دیگر پرده، از الیاف مصنوعی ساخته می‌شود و کیفیت نسبتا پایین‌تری دارد و اکثر سازهای مبتدی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- همانطور که قبل‌تر گفتیم صدای ساز معیاری مهم برای خرید است. البته که نحوه ساخت و صدادهی دو امر وابسته به یکدیگر هستند، بنابراین پس از بررسی کیفیت ساخت می‌توانید به کیفیت صدای آن بپردازید. افراد مبتدی که تجربه و مهارت نواختن با تنبور را ندارند می‌توانند به کمک مربی، دوستان نوازنده خود یا فروشنده صدای ساز را بشنوند.
معرفی چند تنبور مناسب
۱- تنبور مفاخری: مهر مفاخری یکی از شناخته شده‌ترین مهرها در بین سازندگان ایرانی است. خانواده مفاخری که از دیرباز به ساخت سازهای سنتی ایرانی مثل تنبور، سه تار و… مشغول بوده اند با تجربه بالای خود تنبورهای با کیفیتی را به دنیای موسیقی عرضه می‌کنند. نکته بسیار مثبت این تنبورها کیفیت مناسب در کنار قیمت بسیار خوب آن‌هاست که باعث می‌شود این سازها برای افراد مبتدی بسیار مناسب باشند.
۲- تنبور چکاوک: همانطور که در متن نیز گفته شد، خاستگاه اصلی تنبور در ایران کنونی، کردستان، کرمانشاه و لرستان و به صورت کلی ناحیه غربی ایران می‌باشد. پس می‌توان انتظار داشت که بهترین تولید کنندگان این ساز نیز در همان شهرها سکونت داشته باشند. تنبور چکاوک ساخته استاد مرادی است و ایشان در قطب تولید تنبور مشغول به کار هستند. تنبورهای ایشان به صورت ترکه ای، یگ تکه و پاشنه ای ساخته می‌شوند و از کیفیت بسیار خوبی بهرمند هستند. تنبورهای یک تکه چکاوک یک تنبور در سطح حرفه‌ای است و کیفیت بسیار بالایی دارد.
نکته پایانی
در ابتدا برای خرید ساز مورد نظر خود حتما از افراد با تجربه در این زمینه مشورت بخواهید، سپس خرید خود را انجام دهید. ضمنا هیچ گاه کیفیت را فدای قیمت ارزان نکنید، حتی اگر مبتدی هستید بهتر است سازی خوش صدا و مناسب تهیه کنید تا علاوه داشتن کارایی و دوام مورد نیاز، انگیزه بیشتری برای یادگیری و تمرین به شما ببخشد.
شما عزیزان می‌توانید مشخصات فنی و قیمت تنبور را در مدل‌های مختلف در فروشگاه اینترنتی سازکالا مشاهده فرمایید.
