مقدمه ای درباره سازهای سنتی
یکی از شاخصه‌های مهم در هر جامعه‌ای، هنر است که به گونه‌ای معرف فرهنگ و سبک زندگی آن جامعه می‌باشد. در واقع همین هنر می‌تواند نشان دهنده رشد و تمدن مردم یک جامعه باشد. موسیقی نیز یکی از هنرهای اصلی یک کشور می‌باشد. همین‌طور هر کشوری موسیقی و حتی سازهای مخصوص خود را دارد که فلسفه و تاریخچه‌ای منحصر به فرد پشت آن است. در این مقاله به بیان تفاوت تنبور و سه تار می پردازیم.
از آنجایی که ایران دارای تمدنی کهن است عناصری همچون فرهنگ، هنر و موسیقی از قدمت زیادی برخوردار هستند. معمولا موسیقی کشور ما با عنوان موسیقی سنتی اصیل شناخته می‌شود. در این سبک از موسیقی از سازهای مختلفی از جمله کوبه ای، بادی، زهی مضرابی، زهی آرشه‌ای استفاده می‌شود که عموما در خانواده سازهای سنتی قرار می‌گیرند. چندین نمونه از سازهای بسیار مشهور این خانواده عبارتند از : تار، سه تار، تنبور، سنتور، عود، کمانچه، دف، تنبک، نی و… .
سه تار و تنبور نیز از محبوب ترین و شناخته شده ترین سازهای سنتی هستند. این دو ساز جزو سازهای زهی مضرابی محسوب می‌شوند و تقریبا ساختاری شبیه به هم دارند. در این مقاله سازکالا به معرفی سازهای سه تار و تنبور می‌پردازیم و شباهت‌ها و تفاوت‌های این دو را با یکدیگر بررسی می‌کنیم.
معرفی ساز تنبور
تنبور سازی ایرانی و اصیل محسوب می‌شود. بسیاری تنبور را بر اساس نقش و نگارهای باستانی قدیمی‌ترین ساز زهی زخمه‌ای می‌دانند، البته اولین ساز زهی مضرابی از نظر داشتن دسته‌ای بلند به همراه کاسه و وتر. محققان بر پایه پژوهش‌های انجام شده سن تنبور را ۱۵۰۰ الی ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد تخمین می‌زنند.
تنبور، دارای شخصیتی عرفانی و حماسی نسبت به سازهای دیگر است. به همین دلیل هم از این ساز برای نواختن قطعات حماسی بیشتر استفاده می‌شود. تنبور انواع مختلفی دارد که عبارتند از: تنبور قوچانی، شروانی، بغدادی، تیسفونی، چگور و قپوز و انواع دو تار. نواختن این ساز با شکل‌های مشابه در اکثر مناطق ایران از گذشته تا امروز رایج بوده است.
شکل ظاهری این ساز ابتدا با داشتن دسته‌ای باریک و بلند و کاسه‌ای گلابی شکل جلب توجه می‌کند. تنبور مانند سه تار دارای سیم‌هایی است که از سمت گوشی‌ها شروع شده از روی دسته و کاسه عبور می‌کند بر روی خرک ثابت می‌شود و در انتها به سیم گیر وصل می‌شود. در همین قسمت به اغلب اجزای مختلف تنبور نیز اشاره کردیم که در ادامه تمامی موارد آن را در عکس مشاهده می‌کنید.
یکی از شباهت‌هایی که می‌توان در خانواده سازهای زهی مضرابی به آن اشاره کرد ضربه زدن بر روی سیم‌ها به وسیله مضراب یا ناخن انگشت است. چیزی که باعث ارتباط نحوه نواختن تنبور، دو تار و سه تار شده نواختن این سازها به وسیله انگشتان دست است. البته تنبور را با پنجه می‌نوازند یعنی در اثر برخورد ناخن انگشتان به سیم‌ها صدا تولید می‌شود.
تنبور با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعی نواخته می‌شود و تکنیک‌های دست چپ آن شبیه سایر سازهای زهی دسته دار مانند تار و سه تار است. مضراب‌های اصلی تنبور نیز شامل انواع مضراب راست، چپ، شُر، ریز، گل ریز، غنچه، دوچپ و… می‌شود.
معرفی ساز سه تار
یکی از مواردی که در سه تار شهرت زیادی دارد صدای ظریف و مخملین آن است. سه تار نیز جزو سازهای زهی مضرابی است که مانند اغلب سازهای مشابه برای ساخت آن از چوب، فلز، سیم و نخ‌های مصنوعی یا طبیعی استفاده می‌شود. سه تار از خانواده تنبور به شمار می‌رود و امروزه از نظر پرده بندی به تار بیشترین شباهت را دارد به همین علت عموما نوازندگان تار با ساز سه تار هم آشنایی دارند. در ادامه می‌توانید اجزای سه تار را در تصویر زیر مشاهده کنید.
ساز سه تار یکی از پرکاربردترین و محبوب ترین سازهای موسیقی سنتی است و مورد استقبال نوازندگان زیادی قرار گرفته است. از گذشته تا کنون افراد بسیاری در نواختن این ساز به مهارت بالایی دست پیدا کرده‌اند که برخی از این اساتید نیز نقش بسزایی در گسترش و پیشرفت سه تار داشته‌اند.
سه تار در زمان قدیم دارای ۳ سیم بوده که بعدها سیم چهارم به آن اضافه شد و به شکلی حیرت انگیز موجب تکامل این ساز شد. سه تار امروزی چهار سیم دارد که با ناخن انگشت اشاره دست راست نواخته می‌شود.
ساز سه تار معمولا هم به صورت تک نوازی هم در گروه نوازی مورد استفاده قرار می‌گرد اما مثال مشهوری درباره این ساز وجود دارد که از دوران قدیم سه تار را به دلیل داشتن صدایی ظریف و کم حجم ساز خلوت می‌دانستند اما بعدها به لطف پیشرفت تجهیزات صدایی سه تار حضور بیشتری از خود در اجراها نشان داد.
سه تار و تنبور چه تفاوت‌هایی با هم دارند؟
اولین تفاوت تنبور و سه تار این می باشد که سه تار دارای ۴ سیم و تنبور معمولا دارای ۳ سیم است.
دومین تفاوت تنبور و سه تار نیز این مورد است که تنبور دسته‌ای کوتاه تر و کاسه‌ای بزرگتر از سه تار دارد.
هر دوی این سازها پرده‌هایی از جنس طبیعی یا مصنوعی دارند اما تنبور دارای ۱۴ دستان یا پرده است و سه‌تار دارای ۲۵ پرده می‌باشد.
در ساز تنبور دو تا سه گوشی و در سه تار از ۴ گوشی در قسمت سر دسته استفاده می‌شود.
طول دسته سه تار معمولا ۴۰ تا ۴۸ سانتی‌متر و قسمتی که گوشی‌ها در آن تعبیه می‌شوند ۱۲ سانتی‌متر و پهنای دسته ۳ سانتی‌متر است.
طول دسته تنبور با سرپنجه از ۴۳ الی ۵۴.۷ سانتی می‌باشد و عرض دسته ۲ الی ۳ سانتی‌متر می‌باشد.
محدوده صدای سه تار نزدیک به ۳ اکتاو و تنبور حدود یک اکتاو و نیم می‌باشد.
سه تار به علت کاسه کوچکتر صدای کمتری دارد اما تنبور به علت بزرگتر بودن کاسه حجم صدای بیشتری دارد.
در این مقاله به بررسی برخی ویژگی‌های ساز تنبور و سه تار و همچنین تفاوت‌های عمده آن‌ها پرداختیم. می توانید برای آشنایی کامل با ساز سه تار و دریافت راهنمای خرید سه تار و همچنین آشنایی و راهنمای خرید ساز تنبور به مقالات مرتبط در مجله سازکالا مراجعه کنید.
